MUZAFER SHERIF

Sosyal Psikolojinin kurucularından olan, ülkesinde tanınmayan ve unutulmuşluğa itilen bir aydın MUZAFFER ŞERİF BAŞOGLU ( 1906-1988), Sosyal Psikolojinin akademik bir disiplin oluşturmasında çok önemli rol oynamıştır.

Muzafer Sherif, sosyal psikoloji çalışmalarını temel olarak “ego psikolojisi” çerçevesinde ve birey ile grup arasındaki ilişkiler üzerinde yoğunlaştırdı. Bu bilim dalına çok önemli kuramsal katkılarda bulunmuş. “Norm oluşumu” alanında geliştirdiği özgün deneysel çalışmalar sonucunda, bireyin karmaşık ve belirsiz olaylara başkalarının değerleriyle baktığını saptamış. Bu kuramsal sonuçlar, “uyum” sorunu üzerinde çalışan araştırmacılar için de çıkış noktası olmuştur.

1939’dan itibaren Türkiye’nin ve dünyanın sorunları ile ilgili denemeler yazmış, sayılı eserler bırakmış olan Muzaffer Şerif, 1940’lı dönemde kendi bilim alanının ötesinde Türkiye’nin genel somut sorunlarıyla da ilgilenmiş olup Sosyal Psikoloji alanındaki katkıları çok önemli olmuştur. En önemli yapıtlarının ilki olan “Irk Psikolojisi” ve “Değişen Dünya” dır. Muzaffer Şerif Başoğlu’nun adı Türkiye’de daha çok, 1948’deki “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Olayları” vesilesiyle geçmiştir. “Komünistlik”karalamasıyla üniversiteden uzaklaştırılan akademisyenlerden biridir. Muzaffer Şerif, bu olayın ardından Türkiye’den ayrılmıştır. Onun uluslararası sosyal psikoloji literatüründe saygın bir yer kaplayan ve artık Muzafer Sherif olarak anılan çehresi ise, Türkiye’de o kadar fazla bilinmemektedir.

Türkçe çıkan tek kitabı ‘Irk Psikolojisi’ dir.

Muzaffer Şerif 1906’da İzmir’in Ödemiş ilçesinde doğmuştur. Çocukluk ve ilk gençlik yılları Osmanlı’nın son günlerine, I. Dünya Savaşı dönemine denk gelmiştir. İşgal döneminde, Türklerle Rumlar arasındaki çatışmaları yaşamıştır. 1924 yılında Ödemiş İlkokulundan sonra misyonerlerin kurduğu İzmir Amerikan kolejini bitirmiştir.

1928 yılında İstanbul Darülfünün Felsefe Bölümü’nden mezun olmuştur. Cumhuriyet döneminde, ilk yıllarda milliyetçi havadan etkilenen Muzaffer Şerif’in, William McDougall’ın “grup bilinci” araştırmaları çalışmalarına ilgisi nedeniyle, 1929 yılında yüksek lisans yapmak için Harward Üniversitesi gönderilir. Amerika’da Edwin G. Boringya da Robert Woodworth gibi Amerikan psikolojisinin önemli isimlerinden ders alır ve 1930 yıllarda Marksizm ile tanışmıştır. 1932 yılında Almanya’da Gestalt psikolojisinin önemli isimlerinden Wolfgang Köhler’in derslerine katılır. 1932’de Türkiye’ye dönerek Gazi Terbiye Enstitüsü’nde çalışmaya başlar. 1933 yılında doktora yapmak için tekrar Amerika’ya döner. 1935 yılında Almanya da Gardner Murphy’nin de yardımı ile 1936 yılında “Toplumsal Kuralların Psikolojisi” adı ile doktora tezi yayınlar.

Columbia Üniversitesi’nde doktora tezi (Some Social Factors in Perception) daha sonra  ( Psychology of Social Norms) adıyla kitap olarak 1936 ‘da basılmıştır. Bu çalışması sosyal psikolojinin temel teorilerini oluşturan bir el kitabı olarak kabul edilmektedir. Muzaffer Şerif Başoğlu’nun çalışmalarında etkisi altında kaldığı Marksist ve Gestalt psikolojisi ışığında norm psikolojisini açıklarken, çalışmaları,temel klinik psikolojiye, gelişim psikolojisine,  bilişsel psikolojiye ve sosyal psikolojiye temel olmuş bir teorisyendir.

Muzaffer Şerif doktorasını tamamladıktan sonra, 1936’da Türkiye’ye döner ve, Gazi üniversitesi’nde ders vermeye başlar ve aynı zamanda halk evlerinde de seminerler verir. Ancak; “bir sosyal bilimci ve sorumlu bir vatandaş olarak, şu andaki hükümetin ırkçı politikalarından bahsetmek benim görevimdir” demesiyle o dönemin “marksist ideolojileri var” denerek tutuklanır ve 4 ay hapis yatar.

Harvard Üniversitesi akademisyenlerinin durumu haber alır ve, Amerikan Büyükelçisinin araya girmesiyle Muzaffer Şerif serbest bırakılır.

Muzaffer Şerif, sosyal normun doğuşunun psikolojik yönünü araştırır. Çalışmasında, psikolojik mekanizma ile kabul edilen normlar bütünün ayrılması gerektiğini vurgular. İstikrar arayışında sosyal değişime etkili olan noktadır. Ayrıca bireysel davranışlarda ortaya çıkan kültürel farklılıklar üzerinde de durmuştur. Muzaffer Şerif, doktora tezi de dahil tüm eserlerinde, antropoloji etnografi literatürü üzerinde hakimiyeti bulunmaktadır.

Etnosantrizmden kurtulmak için önerdiği yol farklı kültür ortamlarından gelen bulgular üzerinde çapraz kontrol niteliğindedir. Muzaffer Şerif, 1940’lı dönemde kendi bilim alanının ötesinde Türkiye’nin genel somut sorunlarıyla da ilgilenmiştir. Muzaffer Şerif Sosyal Psikoloji alanındaki katkıları çok önemlidir. En önemli yapıtların ilki olan “Irk Psikolojisi” ve “Değişen Dünya” dır. Niyazi Berkes, Muzaffer Şerif düşüncelerinin Kemalizme yatkın yorum yapmasının yapıtlarının özünü oluşturduğu belirtilmiştir. Muzaffer Şerif’in Kemalizm konusunda genel tutumu olumlu olduğu belirlenmiştir. Bu durumu ‘Değişen Dünya’ kitabında Kemalist değişiklikler konusunda söyledikleri önemlidir: “Atatürk İnkılâbını içten duyan, ona minnettar olan Türk Aydınları otarşi çukurunu bir daha hotlatmamak üzere aşacaklardır”…“Biz de bilhassa emperyalist kuvvetlere karşı müstakil ve hür bir memleket olarak varlığımızı sağlayan İstiklal savaşından beri, milletimizin medeniyet ve kültür yolundaki imkanlarını güneşe çıkarmağa azmetmiş olan Atatürk Inkılabındanberi çürük itikatların, kokmuş taassubun dar aleminden çıktık”. Bu tür değerlendirmeler yapması Atatürk dönemi değişikliklerini olumlu bulduğunu sergilemektedir.

Nazım Hikmet’in 1943’te kaleme aldığı Kemal Tahir’e bir mektubunda Muzaffer Şerif hakkındaki izlenimlerini şöyle bildirmiştir: “ Muzaffer Şerif’i ben tanırım. Enteresan çocuktur,ama ne senin ne de benim şöyle ahbapça arkadaşlığını edebileceğimize pek ihtimal vermiyorum. Lüzumundan fazla münevver Amerikalı bilgin. Belki de bu altı yıl önceki intibaımdır. Belki şimdi o da bende değiştim. Kim bilir. Mamafi kitabı (Irk Psikolojisi) cidden güzel, faydalı, aktüel. Ve böyle bir kitaba sahip olduğumuz için sevinebiliriz.” Der.

Amerika’ya 1944’de dönen Muzaffer Serif, “ The Psychology of Ego İnvolvements “ kitabını yazar ve burada açık dille sosyalist dünya görüşünü yansıtır.

1945’ten sonra Amerika’da yayımladığı kitaplarında diyalektik maddeciliğe atıfta bulunduğu kısımlarında bulunmuş olması, Türkiye’deki yazılarında faşizan sınıfsız kitle amacını sol bir içerikle doldurma çabası yine dayanak olarak gösterilecek diğer izlerdir. Muzaffer Şerif de otarşiye karşı olduğunu, tümü ile Cumhuriyet İnkılâbı’nı uzun bir reform hareketinin İstiklal Savaşı ortamından güç alan ileri bir hamlesi olarak göstermiştir. (Otarşi, ekonomik yapının dış yardım almadan hayatta kalabildiği ya da faaliyetlerini sürdürebildiği durumlardır.)

1949’dan 1966’ya kadar Üniversitesinde çalışacağı Oklahoma’ya taşınır.Bu dönem Muzaffer Şerif’in kariyerinde ikinci bir dönem olarak kabul edilir.Artık Başoğlu soyadını atarak Sherif soyadını alır. Oklahama Üniversitesinde Sosyal Psikoloji Literatürüne geçecek Robers Cave deneyini tasarlar.
Deney şöyledir; ‘19 haziran 1954 gunu, 11 yaslarinda iki farkli öğrenci grubu otobüslere biner ve Oklahama City yakinlarinda ki Sans Bois dağlarında bulunan Robbers Cave  ulusal parkına yaz kampı için giderler. Hepsi de orta sınıf beyaz ailelerin, şimdiye kadar hiç bir davranış bozukluğu göstermemiş, derslerinde başarılı, sağlıklı çocuklardır. Otobüse binerken bildikleri tek şey 3 hafta eğlence dolu bir tatil geçirecekleridir. Bilmedikleriyse, Muzafer Sherif’in  grup-içi çatışmaları hakkındaki deneyine katılacaklarıdır.Çocuklara kamp alanını bir başka grupla paylaşacakları da söylenmemiştir.
İlk haftayı, grup-içi uyumu sağlayacak aktiviteler yaparak geçirirler. bu süre içinde grup normları oluşur ve kendilerine bir lider seçerler.Gruplarına Eagles ve Rattlers adları verilir. Haftasonuna doğru diğer grubun varlığını keşfederler. Sorunlar ortaya çıkmaya başlar. Çocuklara dört günlük turnuva yapılacağı ve kazanan gruba bir kupa verileceği söylenir.
Çocuklar turnuva için büyük bir şevkle yoğun bir şekilde hazırlanmaya başlarlar. Turnuva başlar. Yarışlar ilerledikçe, gruplar arasındaki gerginlik de tırmanmaya başlar,

Sonunda çocuklar öyle bir azmışlar ki, kamp görevlileri kılığındaki Muzaffer Sherif ve asistanlari, kavgaları ayırmaktan, oda baskınları ve yemek savaşları sonrası ortalığı temizlemekten ve çocukları susturmaya çalışmaktan deneyi bir kenara bırakırlar.

11 yaşındaki sağlıklı çocuklar, eğlenmek için pozitif duygularla yola çıktıkları Robbers Cave’ de, birer küçük canavara dönüşmüşlerdir.
Tek sebebi: diğer bir grubun varlığı ve kendi gruplarını tehlikede hissetmeleridir.

İstedikleri çatışmayı ve hoşnutsuzluğu yaratabilmiş deney yürütücüleri, bu çatışmalarla birlikte deneyin son kısmına geçmeye karar verirler. Buna göre; deney, iki tarafın da barıştırılması ile son bulacaktır. Bunun için de, taraflara aynı ortamda izleyebilecekleri filmler gösterilir. birlikte patlatabilecekleri çatapatlar alınır vs. harcanan çabaların hepsi boşa çıkar. Gruplar hiçbir şekilde barışmaya yanaşmazlar. Bunun üzerine, deney yürütücüleri iki grubu da başka bir mekana götürmeye karar verir ve orada onlara verecekleri bir takım problemleri onlardan çözmelerini isterler. Kendilerine söylenen problemlerden ilki, “su şebekesinin bilinmeyen insanlarca tahrip edildiği”dir. Burada, grup ortaklaşa bir çalışma gösterip el birliğiyle bir musluk yapmayı başarır ve barışın ilk adımı atılır. Bu problemden sonra söylenen ikinci problem ise, “film izleyebilmek için para birleştirmeleri gerektiği”dir (burada, izlenecek filme kendileri karar verirler.) Gruplar, izleyecekleri filme birlikte karar verirler ve parayı toplamakta da gecikmezler. Bu iki problemin çözümü sonunda gruplar, artık birlikte yemek yemeye başlarlar. Barış büyük ölçüde sağlanmış gibidir. Bundan sonra, deney yürütücüleri, çocuklara yeni problemler sunarlar (çocuklar onların kazara oluştuğunu sanarlar tabii.) ve onları da çözmelerini isterler. Çocuklar problem çözme aşamalarında hiç bir aksilik çıkartmadan, ellerinden geleni yapıp sorunların üstesinden gelmeyi başarırlar.

Muzafer Sherif , Robbers Cave deneyi ile gruplar arası çatışmaların gruplar üstü hedefler koyarak nasıl önüne geçilebileceğini ortaya koyar.
Muzaffer Sherif, barış sağlandıktan sonra, deneyin sonuçlarını şöyle duyurur: “gruplar doğal olarak kendi kültürlerini, hallerini ve tavırlarını ve sınırlarını belirlerler. Bu iki grubu da bir ülke olarak düşünürsek, ne kadar normal olduklarını anlayabiliriz. Her ülkenin kendi kültürü, kendi yönetimi, kendi yasaları ve kendini komşularından ayırabilmek için kendi sınırları vardır. Bunun gibi içsel meseleler yüzünden, iki grup arasındaki çatışma yaratılabildi. “

Muzaffer Sherif’in bu deneyinin başarılı sayılmasının en büyük nedeni, deneyde çatışmalar sonrasında da deneklerin geri-kazanımlarının yapılmış olmasıdır. Bu kazanım “insanlar üzerinde yapılan deneyler“ arasında sayılan birçok deneyde mevcut olan bir şey değildir. Çoğu bilimadamı, deney sonuçlarını elde ettikten sonra, denekleri terk eder. Ancak burada, denekler, deney süresince birbirleriyle çatışmış da olsalar, deney sonuçlanınca barışmasını bilmişler.